Niedawno nawiązaliśmy kontakt z Amerykańskim Muzeum ku Pamięci Holokaustu w Waszyngtonie, które udostępniło nam informacje o obozie w Sieniawce zamieszczone w opracowanej przez nich publikacji. Zamieszczamy tłumaczenie tekstu:

Amerykańskie Muzeum ku Pamięci Holokaustu
Encyklopedia obozów i getta
1933-1945
Rozdział I
Wczesne obozy, obozy młodzieżowe i obozy koncentracyjne i podobozy pod panowaniem administracji głównego biura SS

Cześć A
Redaktor tomu: Geoffrey P. Megargee
Komitet doradczy:
Doris L. Bergen
Peter Hayes
Christopher R. Browning
David Engel
Willard A. Flechter
Michael R. Marrus
Nehama Tec

Biblioteka Amerykańskiego Muzeum ku Pamięci Holokaustu

Publikacja przy współpracy z Amerykańskim Muzeum ku Pamięci Holokaustu
Indiana University Press Bloomington i Indianapolis

Zittau (Kleinschönau) podobóz.
Więźniowie byli poddawani dezynfekcji a ich głowy były golone. Następnie byli umieszczani w obozie specjalnie dla nich przygotowanym. Brani byli do pracy w fabryce amunicji i wykonywali rożne prace w fabryce i na obszarze obozu. Więźniowie zostali wyzwoleni 8 maja 1945 roku.
Inna grupa została wysłana do miejscowości Morchenstern (Smrzovka), gdzie kobiety przebywały około trzech tygodni, po czym zostawały przewożone do obozu koncentracyjnego Mauthausen.
Źródła
Przydatnym źródłem dla tego tematu jest praca Alfreda Koniecznego „Kobiety w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen w latach 1944-1945,” Sssn 40 (1982): 55-112, jak również praca Anety Małek „Praca w systemie KL Gross-Rosen”, wydana przez AMGR w 2003 roku. Części obu prac zostały poświecone temu tematowi. Prace są dostępne w języku polskim.
Źródeł archiwalnych na ten temat jest niewiele. Relacje byłych żeńskich więźniarek są dostępne w AMGR. Informacja na ten temat znajdują sie również w materiałach GKBZHwP.
Aneta Małek
Tłumaczenie Gerard Majka

Notatki
1. Informacja o liczbie żeńskich więźniarek i życiu w obozie pochodzi z relacji byłej więźniarki (AMGR przypis 2658/DP).
2. Data powstania i ewakuacji pochodzi z dzieła Alfreda Koniecznego „Kobiety w obozie koncentracyjnym Gross-Rossen z 1944-45 roku,” Sssn, n.s., 40 (1982): 55-112.
Zittau (AKA Kleinschönau)
W kontekście przeniesienia przemysłu lotniczego na tereny, które są mniej podatne na działania ataków powietrznych przedsiębiorstwo w Zittau Grbrüder Moras AG otrzymało wiadomość 20 września 1944 roku od Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy (RLM) o transferze Junkersa dotyczącym prac lotnictwa z Dessau: „Firma Junkers Aircraft i Motor Works AG (przenosząc działalność) ma za zadanie przeniesienie produkcji (obiektów) ich fabryk z Dessau i Magdeburga do miejsc zajętych przez firmę Gebrüder Moras AG… Zittau w Saksonii zgodnie z zawiadomieniem o przeniesieniu wysłanym z wiadomością z 16 sierpnia 1943”¹ . W związku z tym przeniesiony zakład Junkers otrzymał nazwę pod przykrywka „Zittwerke”² .
W dodatku do setek zmuszonych cywilnych robotników i więźniów wojennych (POWs) fabryki Junkers w dalszym ciągu poszukiwały więźniów obozu koncentracyjnego do pracy w Zittau. Osiągnęli sukces w swoich negocjacjach z Głównym Biusem Administracyjnym SS (WVHA) częściowo poprzez wsparcie ze strony RLM. Przedstawiciele Zittwerke szukali odpowiednich więźniów w Auschwitz. Ponieważ był to okres-poźnego lata 1944 roku-, kiedy ogromne deportacje z Węgier przyjeżdżały do Auschwitz II Birkenau, wybranych zostało 500 głownie węgierskich żydówek. W raporcie byłej więźniarki Moniki Elisabeth H. można znaleźć następującą informacje: „Ktoś przyszedł z Zittau, gdzie potrzebowali pięciuset kobiet (z Auschwitz). Stąd też transport został zorganizowany”³ .
28 października 1944 roku z pierwszym transportem kobiet z Auschwitz został utworzony podobóz Zittau. Kobiety i dziewczęta otrzymywały numery rejestracyjne od serii 83000 do 84000 z głównego obozu Gross-Rosen, do którego podobóz Zittau⁴ był podporządkowany. Ogromna część tych kobiet została przywieziona z Budapesztu, inne z miejscowości Szolnok, Toscö, z Ukrainy i Kolanto.⁵
Wraz z transportem 250 mężczyzn z Buchenwald 27 stycznia 1945 roku został utworzony również męski podobóz Gross-Rosen w Zittau.⁶ W tym przypadku więźniami byli polscy i węgierscy Żydzi. Kiedy podobóz Gross-Rosen w Gorlitz został częściowo ewakuowany do Rennersdort 18 lutego, SS przyprowadziło grupę 100 więźniów do Zittau. Tak samo w lutym 1945 roku cześć żeńskich więźniarek w Zittau wzrosła przez transport do około 300 kobiet z jednego z dwóch podobozów w Kratzau (Chrastava).
W dalszym ciągu jest mało jasności odnośnie dokładnej ilości żeńskich lub męskich więźniów w Zittau. Mołdawa mówi o kilku setkach więźniów. Główna komisja ds. Dochodzeń Przestępstw Hitlerowskich (OKBZH) utrzymuje, że było tam 5 000 więźniów. Były polski więzień dr. Kulig podaje nawet liczbę 8 000 żydowskich kobiet i mężczyzn w Zittau, co prawdopodobnie odzwierciedla przejściowe zakwaterowanie rożnych transportów ewakuacyjnych z podobozu Gross-Rosen do wschodniego Zittau, takich jak Hartmannsdorf w obozie Zittau.⁷
Stworzenie zakwaterowania jednocześnie dla męskich i żeńskich więźniów miało miejsce wzdłuż kompleksu baraków w Kleinschönau (późniejsza Sieniawka) i następnie na terenach Grossporitsch (późniejszego Porajowa) w rezultacie tego obóz w Sieniawce jest mało znany.
Poprzez umowę z trzeciego czerwca 1944 roku cały obszar baraków został przejęty przez Junkers, Airkraft i Motor Works Dessau, filia Zittau, która w rzeczywistości używała ich od grudnia 1943 roku.⁸
Liderem obozu (Lagerführer) był Oberscharführer SS Horst Klehr, mimo, że był również Oberscharführer SS Foerster, który podpisywał wiele dokumentów SS.⁹ Brak dostępnej informacji o liczbie strażników SS i żeńskich nadzorców SS. Czwartego lutego 1945 roku cześć dozorców została przetransportowana do Zittau i pozostawała tam około tygodnia do czasu następnego transferu do podobozu w Reichenau, niedaleko Gablonz.¹⁰ Również likwidacja miejsca (Abwicklungsstelle) Auschwitz powstała w Zittau w tym czasie.¹¹
Z powodu coraz częstszych przypadków ciąży wśród węgierskich i słowackich więźniarek, które zostały deportowane pod koniec wiosny i na początku lata z Auschwitz do podobozu Gross-Rosen, SS rozwiązało problem jak radzić sobie z tymi kobietami w ciąży. W Zittau na górze budynku obozu była stacja porodowa. Kobiety z innych pobliskich podobozów Gross-Rosen, w tym Ober-Hohenelbe, Liebau, Sackisch i prawdopodobnie także z Kratzau były przywożone przed porodem. Po porodzie część kobiet i ich dzieci były odwożone z powrotem. Według Alfreda Koniecznego, dziesięcioro dzieci otrzymało numery rejestracyjne z Gross-Rosen (od 96951 do 96960) a następnie zostały przewiezione z Zittau do Langenbielau. Ponieważ jedno z dzieci z numerem rejestracyjnym 96957 zmarło 17 kwietnia 1945 roku, tj. 2 dni po urodzeniu) możliwe jest, że to był ten transport.¹² Gertraude S.Sojka urodzona w 1909 roku w Berlinie. Deportowana była ze Słowacji, z miejscowości Nitra, w 1944 roku, napisała: „zostałam pokonana z powodu mojego żydowskiego dziedzictwa i znalazłam sie w obozie Kleinschönau, w obrębie Zittau, gdzie również urodziło się moje dziecko. Obecnie znajduje się na terenach żeńskiej kliniki w Watzdorfheim. Po moim zwolnieniu, które ma nastąpić w najbliższych dniach, chciałabym pojechać do Pragi a stamtąd do Nitry, na Słowację, aby odnaleźć mojego męża. Chce wziąć urnę mojego dziecka ze sobą, ponieważ jako obywatel Czechosłowacji, chciałabym żeby moje dziecko zostało pochowane w ziemi ojczystej.¹³ Wszyscy, którzy przetrwali opisują sytuacje żywieniową w Zittau, jako katastrofalna a nawet dla wielu fatalna. Były więzień Zdzisław M. Zeznał, że w obozie Zittau otrzymywaliśmy głodowe porcje, które składały się ze stu gram (3,5 uncji) chleba i miski zupy lub gorącej wody z obierkami po ziemniakach.¹⁴ Węgierka Monika Elżbieta H. Napisała: ”Byliśmy głodni, tak, że kopaliśmy w „kupie błota” żeby znaleźć obierki ziemniaków do zjedzenia. Głód był okropny. Mogę to tylko opisać, jako największą agonię. Mieliśmy tylko jedno marzenie, dostać cały bochenek chleba.”¹⁵
Z dostępnych zapisów wynika, że dziewięć kobiet i dziewięćdziesięciu mężczyzn zastało odnotowanych, jako zmarłych w obozie Zittau pomiędzy czwartym lutym a siódmym maja 1945 roku. To czy były tam już trupy przed tym okresem, od kiedy istniał obóz z więźniami żeńskimi i ile osób zmarło w Zittau po wyzwoleniu ósmego maja 1945 pozostaje niewiadome.
Ponieważ jest różnica pomiędzy bardzo duża ilością więźniów w obozie i innych podobozach, marsze ewakuacji, które przeszły przez Zittau, może być tym powiązaniem do ilości zmarłych, podanych przez doktora Kuliga, który sam był ewakuowany z podobozu Gross-Rosen Hartmannsdorf do Zittau. Podczas tego wywiadu świadka, zeznał:
„Reszta więźniów (chorych), którzy przeżyli została ewakuowana do Zittau zmotoryzowanym transportem w 19 marca 1945 roku.¹⁶ Grupa SS, która przyszła do obozu, żeby ich ewakuować zastrzeliła tych więźniów, którzy nie mogli opuścić obozu o własnych siłach.
Po mojej ewakuacji z obozu Hartmannsdorf znalazłem się po moim wyzwoleniu przez armie radziecką, w podobozie Zittau. 5 Maja grupa SS wymaszerowała w kierunku na zachód z grupą 5 tysięcy więźniów. W tym czasie ja zostałem w obozie z duża grupą chorych więźniów. Nie jestem w stanie podać nazwisk wszystkich chorych więźniów, którzy zmarli w obozie. Wielu zmarło z powodu obłożnej choroby, a wielu po wyzwoleniu. „¹⁷
Doktor Molenda tak samo ewakuowany z Hartmannsdorf do Zittau, również wyznała: „Po wyzwoleniu grupa nas, którzy byli zdrowsi pod przewodnictwem dr. Kuliga zajmowała się chowaniem zmarłych więźniów, jak również transportem jeszcze żyjących więźniów do lokalnych szpitali, za zgoda radzieckiego dowódcy miasta.”¹⁸
Źródła:
Brak źródeł wtórnych, które poświecone są temu obozowi całkowicie. Informacje można znaleźć u Alfreda Koniecznego „Kobiety w obozie koncentracyjnych Gross-Rosen w latach 1944-45 (Wałbrzych 1984); Karl Heinz Gräfe i Hans Jürgen Töpfer ”Wydzielony i prawie zapomniany. Obozy zewnętrzne KZ na terytorium dzisiejszej Saksonii” (Dresden 1996); Bogdan Cybulski „obozy podporządkowane KL Gross-Rosen” (Rogoźnica 1987).
Początkowe źródła można znaleźć w AMGR, BA-L i w archiwum miasta Zittau, jak wskazują przypisy.

Hanns Brenner
Tłumaczenie Geoffrey Megarger

1 Ast-Zi, rejestr Gebrüder Moros Zittau 1943-1947,str220
2 BA-B, Baza niemieckich Sil Powietrznych, numer 138.
3 Monica Elisabeth H. raport do autora, 15 października, 1998 rok.
4 ITS Verzeichnis der Haftstättenunter dem Reichsführer-SS (1933-1945) (Arolsen 1979), str. 153.
5 Archiwum Brenner, Zittau I/3, Entlassungs- und Reisebescheinigungfür 23 ungarische Häftlinge v. 18 Mai 1945.
6 ITS Verzeichnis,str. 153.
7 Patrz BA-L, IV 405 AR-Z 222/69, str. 189 oświadczenie dr. Kuliga
8 Ibid
9 Do Klehra: AG-T, numer A 2452 raport obozu Zittau do kierownika stacji zebowej w KZ (obozie koncentracyjnym) Gross-Rosen z 29 Marca 1945 roku, do Foerster: Ast-ZI IV-II-3 numer 6, tom 124-2430 akty zgonu zmarłych więźniów.
10 Ast-ZI, list do autora, styczeń 28, 1994, str. 2
11 NARA, T 976, Roll 21.
12 AST-ZI, IVb-II-1 Nr.6-2368, str. 184
13 AST-ZI Bestattungsamt, Kriegstodesfallmeldung, I-II-L, Nr. 49, Bl.40/41.
14 BA-L, IV 405 AR-Z 222/69, str. 260, zeznanie Zdzisława M.
15 Monika Elizabeth. H raport do autora 17.11.1998r, str.1
16 Ast-ZI Bestattungsamt, Kriegstodesfallanmeldung, I-II-1, Nr. 6-2368
17 BA-L IV, 405 AR-Z 222/69, str. 189 wypowiedz dr. Kuliga
18 Ibid, str. 260, oświadczenie Dr. Molendy